De Berlijnse Muur was het symbool van de ideologische tweedeling van de wereld. Van 1961 tot 1989 verdeelde De Muur niet alleen een stad, maar ook landen en zelfs continenten in twee afzonderlijke werelden. De grens kwam onaangekondigd en abrupt tot stand in de nacht van zaterdag 12 op zondag 13 augustus 1961. Toen Berlijners op die bewuste Stacheldrahtsonntag (‘Prikkeldraadzondag’) opstonden, leefden ze plotseling in een totaal andere wereld.
Operation Rose
De bouw van De Muur was vanuit communistisch oogpunt noodzakelijk om de lange stroom vluchtelingen naar West-Berlijn te stoppen. In de jaren 1949 tot 1961 vertrokken 2,7 miljoen Oost-Duitsers naar het Westen. In augustus 1961 piekte het aantal naar een recordhoogte van 2700 personen per dag.
Operation Rose, zoals de Oost-Duitse leider Walter Ulbricht het Muurproject noemde, moest voorkomen dat het ‘arbeidersparadijs’ de DDR volledig zou leeglopen.
Om één uur in de ochtend van 13 augustus legden Oost-Duitse grensbewakers het verkeer tussen Oost- en West-Berlijn stil. In de ochtend stond Berlijn voor een voldongen feit en was de stad in tweeën gedeeld door prikkeldraad. Waar aanvankelijk nog geen prikkeldraad lag, bij 13 van de 80 zonegrensovergangen waaronder de Potsdamer Platz, stonden rijen Oost-Duitse militairen met een bajonet op hun geweer. Het Politbureau had het moment van Operation Rose zeer weloverwogen gekozen: midden in de zomervakantie én in het weekend. Iedereen vrij, dus de arbeiders kwamen niet samen en zo werd een massaal protest voorkomen. Toen de Oost-Duitsers op zondagochtend wakker werden, stonden ze dus voor een voldongen feit. Op dertig strategische locaties in Berlijn, bij metro- en tramstations, had de Oost-Duitse regering professionele partijpropagandisten uitgezet, die samenscholingen van burgers moesten doorbreken en het officiële standpunt uitdroegen dat de scheiding was bedoeld als een ‘beschermende barrière’: ein anti-faschistischer Schutzwall.
Eerste reacties
Toen de Amerikaanse president John F. Kennedy hoorde over de schandalige gebeurtenissen die zich in Berlijn voltrokken, schijnt hij gezegd te hebben: “A wall is a hell of a lot better than a war”. Een woordvoerder van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken sprak in diplomatieke bewoordingen van een “schending van internationaal gemaakte afspraken over de status en het regime van Berlijn”. Hij voegde er, zo meldde De Tijd / De Maasbode van 14 augustus 1961, bescheiden aan toe dat de kwestie vooral een aangelegenheid was van de vier grootmachten de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland.
Kop van De Tijd/De Maasbode 14 augustus 1961
In Berlijn zelf reageerde met name de westkant met protesten. Op allerlei plekken kwamen jongeren samen op bromfietsen en met draagbare radio’s. Ze riepen en schreeuwden naar de Oost-Duitsers ‘Ulbricht moordenaar!’ en bij de Postdamer Platz gooide de jeugd stenen naar de grensbewakers. West-Berlijnse militairen hielden de jongeren op afstand.
Aan de oostzijde van het prikkeldraad was de reactie aanvankelijk lauw en verzamelden zich zwijgende, sombere groepen mensen.
Maar ook daar kwamen in de loop van de dag jongeren samen die naar de autoriteiten schreeuwen en riepen waarom er tanks en militairen nodig waren als ze zich in het paradijs bevonden. Verontrustender voor de communisten was dat er aan Oost-Duitse kant geluiden klonken – de communistische inlichtingendiensten draaiden op volle toeren en registreerden alles – over een massale uitbraak van de Oost-Duitse jeugd naar West-Berlijn op maandag 14 augustus.
Vluchtelingen
Die massale uitbraak kwam er niet. Wel slaagden volgens statistieken nog 69 individuen erin om zaterdagnacht en zondag de versperringen te passeren en naar West-Berlijn te ontsnappen. Met name de Bernauer Straße bood mogelijkheden: je hoefde maar uit het raam van de gebouwen hier te springen, abseilen kon ook, en je was in West-Berlijn! Regelmatig liepen deze wanhopige ontsnappingspogingen dramatisch af. Historicus Frederick Taylor noemt enkele voorbeelden:
“De 59-jarige Ida Siekmann liet zich van een bovenverdieping naar het Westen vallen en
stierf. Net als de 47-jarige Rudolf Urban, die dodelijk gewond raakte na een val uit het raam van zijn woning. Hij zweefde een maand tussen leven en dood in een West-Berlijns ziekenhuis voordat hij uiteindelijk aan zijn verwondingen overleed. Zelfs nadat de ramen dichtgemetseld waren, probeerden de mensen nog over de daken van de flatgebouwen te ontsnappen.”
Sommige ontsnappingspogingen waren zeer spectaculair. Zo ontsnapten drie jongeren op 10 oktober 1961 met een speedboot via de rivier de Spree. Anderen groeven tunnels. In maart 1989 probeerde Winfried Freudenberg via een ballon over de Muur te vliegen, maar hij stortte neer en stierf. Freudenberg was het laatste directe slachtoffer van de Muur. In de jaren 1961 tot 1989 vonden liefst 138 mensen de dood bij een ontsnappingspoging.
Medaille DDR 'Für Vorbildlichen Grenzdienst'
Grenzüberschreiter en Weststudenten
De persoonlijke verhalen van Berlijners wiens leven door De Muur op zijn kop werd gezet, zijn verbijsterend. Neem Ursula Bach, 18 jaar en zes maanden zwanger. De Muur zorgde ervoor dat het echtpaar en vader en zoon elkaar nooit weer zouden zien.
Klaus Schulz-Ladegast, 19 jaar, had verkering en studeerde in West-Berlijn. Hij zou de vrouw met wie hij wilde trouwen dertig jaar lang niet meer zien, omdat zij in Oost-Berlijn zat.
Vooral personen die tot 1961 in het oosten van Berlijn woonden maar in het westen werkten (de Grenzüberschreiter) of studeerden (Weststudenten), kregen het zwaar voor de kiezen omdat ze als onbetrouwbaar gezien werden. De Grenzüberschreider, ongeveer 32.000 mensen, moesten aan de slag in Oost-Duitse fabrieken. Op de werkvloer waren ze het mikpunt van discriminatie en pesterijen, en de Stasi hield hen scherp in de gaten. Weststudenten werden ook keihard aangepakt. Wie een sociale studie in het Westen had gevolgd, kon mogelijk politiek gevaarlijk worden en moest ongeschoold fabriekswerk gaan doen. Zij die in de laatste twee jaar van de middelbare school zaten, mochten hun school niet afmaken en moesten overstappen naar een Oost-Duitse praktijkopleiding. De kansen van veel Oost-Duitsers op een goede toekomst waren vanaf 13 augustus 1961 dus verkeken. Achtendertig jaar lang.
Bronnen
Willem Melching, Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan. Een geschiedenis van de DDR 1945-2014 (Amsterdam: Prometheus Bakker, 2014).
Frederick Taylor, De Berlijnse Muur. 13 augustus 1961 – 9 november 1989 (Utrecht: Spectrum | Scala-serie, 2009 [2007]) 177-241.
Historiek
Dit verhaal is afkomstig van het online platform Historiek, tevens partner van de Maand van de Geschiedenis. Kijk voor meer verhalen over Grenzen op Historiek.