Artikel

Een woord om voorzichtig te gebruiken

Column door Frans Verhagen

Niet ieder relletje, niet iedere vorm van maatschappelijk onrust is een opstand. Letterlijk opstaan tegen iets, lijf en leden riskerend, impliceert dat er sprake is van onderdrukking, een groot onrecht of een structureel onhoudbare maatschappelijke orde. Het leidt bijna altijd tot geweld, want de heersende orde laat zich niet gemakkelijk opzijzetten.

Succesvolle opstanden leiden tot revoluties. De Amerikaanse kolonies kwamen in opstand tegen Engeland. In Rusland, China, Cuba en andere landen was een opstand nodig om verandering te brengen. De Opstand der Nederlanden tegen een onderdrukkend Spanje was gewelddadig en het resultaat een voorbeeld voor de wereld, ook zonder revolutionair te heten.

Ik merk dat ik mijn beeld van een opstand moet uitbreiden. Ik moet bijvoorbeeld ruimte maken voor de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. In mijn ogen was hier sprake van een opstand tegen de gevestigde racistische orde, tegen de perfide samenzwering van zwijgende noorderlingen en racistische zuiderlingen die een enorm onrecht in stand hield. Hij duurde jaren. Levens werden geriskeerd. Geweld was aan de orde van de dag.

Maar ik vind het lastig de grote opschudding van de jaren zestig, waarbij de ketens van sociale dwang en collectieve repressie werden afgeworpen, als opstand te kwalificeren.

Uiteindelijk nam het systeem veranderingen op die deels tegemoet kwamen aan de protesten en de angel haalden uit de opstanden. Opstand is pas nodig als systemen onwrikbaar, onwerkbaar en onacceptabel zijn geworden, maar zichzelf niet kunnen aanpassen. Veel vaker krijgen machthebbers de boodschap door en bewegen mee. Repressieve tolerantie, om in de terminologie van de jaren zestig te blijven.

Succesvolle opstanden krijgen al snel mythische kracht. Ze lijken onvermijdelijk, massaal gesteund, logisch haast. Maar nogal eens blijken ze acties van een minderheid die tot een revolutie leiden – vaak tot verrassing van de actievoerders zelf. De Amerikaanse revolutie vond maar beperkte steun onder de kolonisten. De meeste mensen interesseerde het niet. De Franse revolutie werd op gang gebracht door een relatief kleine groep en in de herdenking van Ruslands revolutiejaar lazen we over het toeval dat van Lenin een succesvol revolutionair leider maakte in plaats van een mislukte zeepkistredenaar. Het resultaat van een opstand valt niet altijd mee. In Iran leidde de opstand tegen de sjah tot een theocratie die inmiddels zijn eigen opstanden oproept.

Ook een elite die zich in zijn privileges bedreigd voelt kan opstaan. De zuidelijke staten die in 1861 de Amerikaanse burgeroorlog veroorzaakten stonden op tegen wat zij ervoeren als een groot onrecht. Een opstand kan ook bedoeld zijn om de terreur van een minderheid op te leggen. Was de staatsgreep die in 1973 de democratisch gekozen regering van Chili omverwierp een opstand? Ik denk het wel. Een contrarevolutie.

Oppositie is nog geen opstand. Als een miljoen vrouwen tegen president Donald Trump demonstreren dan laat dat zien dat ze hem een verwerpelijk persoon vinden, maar een opstand is het niet.

Er is eerder sprake van verzet tegen de gevestigde orde, en dat kan leiden tot de keuze voor een ander beleid bij de verkiezingen dit najaar en in 2020. Maar gebruik maken van je democratisch recht om een regeringswisseling af te dwingen zou ik niet graag als opstand kwalificeren. We moeten het woord voorzichtig gebruiken.

Mr. Dr. Frans Verhagen MIA is journalist en publicist. Hij houdt zich vooral bezig met de Verenigde Staten en met de Nederlandse politiek/sociale ordening, met een nadruk op integratie. In november 2015 promoveerde hij op een biografie van de eerste katholieke minister-president, Charles Ruijs de Beerenbrouck. Afgelopen zomer (2016) verscheen zijn  boek over de Amerikaanse Founding Fathers. In september 2017 verscheen zijn volledige geschiedenis van de Verenigde Staten. In januari 2018 verscheen Begrijp jij Amerika nog?, een lichtvoetige rondleiding in Trumpistan.