Catharina was woedend. ‘Het doel van dit boek blijkt uit elke bladzijde,’ schreef ze in haar notities over de in mei 1790 verschenen roman Reis van Sint-Petersburg naar Moskou van Aleksandr Radisjtsjev. De auteur, die de ellende op het Russische platteland beschreef, was volgens Catharina bevangen door de ‘Franse gekte’ en probeerde ‘op alle mogelijke manieren het respect voor gezag en gezagsdragers te ondermijnen’. De keizerin liet hem naar Siberië verbannen.
Het lijkt het optreden van een spijkerharde machtspolitica met een afkeer van onafhankelijke denkers. Maar dezelfde Catharina kreeg van conservatieve Russen het verwijt dat ze zich volledig vergaloppeerde in haar liefde voor moderne filosofie. Als begunstiger van de Verlichting had zij die Franse gekte persoonlijk Rusland binnengehaald. Burgers mochten voor het eerst over drukkerijen beschikken. Radisjtsjev was zelfs op haar kosten naar Leipzig gestuurd om bij westerse leermeesters te studeren.
Na de Franse Revolutie was het uit met die intellectuele vrijheid. Catharina liet de drukkerijen weer sluiten. Het heeft in de geschiedschrijving het beeld achtergelaten dat de keizerin zich plotseling bedacht. Alsof ze het leuk vond om goede sier te maken met de Verlichting, maar toen ze de gevolgen eenmaal in de praktijk zag van schrik rechtsomkeert maakte. Voor Catharina waren modernisering en onderdrukking echter niet los van elkaar te zien. Ze was zeldzaam ambitieus en had enorme plannen met Rusland. Maar tegelijkertijd was ze van ver gekomen en had ze al vroeg door schade en schande geleerd om voorzichtig te zijn.
Lees het hele verhaal op de website van Historisch Nieuwsblad.